تجزیه و تحلیل اقتصادی سیستم توزیع در بازاریابی قارچ خوراکی در استان تهران

به دلیل اهمیت استان تهران در تولید قارچ و دارا بودن مقام اول تولید در این منطقه، بررسی اقتصادی شبکه توزیع و بازاریابی این محصول در این استان از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. به این منظور، جمع آوری داده های مربوط به تحقیق با استفاده از مصاحبه حضوری و ابزار پرسشنامه 113 نفری از عوامل تولید، توزیع و مصرف به روش نمونه گیری تصادفی انجام شده است. پس از شناسایی کانالهای بازاررسانی موجود در سطح استان به مقایسه و تحلیل مسیرها با استفاده از شاخص های بازاریابی پرداخته شده است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که مسیر اول و ششم دو مسیر عمده توزیع قارچ فله و بسته بندی در استان هستند که حدود 6/57 % محصول قارچ از این دو مسیر توزیع می گردد، این دو مسیر سهم عمده ای در هزینه خدمات بازاریابی دارند. مسیر اول ناکاراترین مسیر با بیشترین هزینه و کمترین ارزش افزوده است اما سهم تولید کننده بالا است و حاشیه قیمتی پایینی نسبت به دیگر مسیرها دارد. بالاترین حاشیه بازاریابی ایجاد شده محصول در مسیر ششم است این مسیر بالاترین ضریب هزینه بازاریابی را داراست و تولید کننده کمترین سهم را نسبت به سایر مسیرها دارد. بیشترین سهم عوامل از قیمت های نهایی قارچ به تولید کننده تعلق دارد که به طور میانگین این سهم برای قارچ فله و بسته به ترتیب برابر 2/73 % و 3/74 % است و پس از تولید کننده در بین عوامل بازاریابی، خرده فروش بیشترین سهم را دارد که به صورت میانگین برابر 15 % و 5/14 % برای قارچ فله و بسته است. مسیر چهارم در بین سایر مسیرها، با بالاترین ارزش افزوده و هزینه خدمات کم کاراترین مسیر است. در مسیرهایی که پخش به صورت سنتی انجام می گیرد حاشیه بازاریابی بالاتر از مسیرهایی است که توزیع از طریق پخش مویرگی و یا به صورت عرضه مستقیم انجام می شود. به طور کلی کارایی ایجاد شده برای قارچ بسته بندی نسبت به قارچ فله به لحاظ اقتصادی بالاتر است. درحالیکه قارچ فله بیشترین نوع توزیع را به خود اختصاص داده است.به دلیل اهمیت استان تهران در تولید قارچ و دارا بودن مقام اول تولید در این با توجه به تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده در فصل قبل به نتایجی در مورد تولید کننده، عوامل بازاریابی و نظریات و خواسته های مصرف کنندگان دست یافتیم. طبق نتایج به دست آمده در مورد تولید کنندگان مزارع تولیدی قارچ می توان گفت : میانگین تولید روزانه در نمونه بررسی شده برابر 4/1821 کیلوگرم است. میانگین تولید با توجه به نوع مزرعه تولیدی به لحاظ تکنولوژی، امکانات سطح زیر کشت و بهره وری نیروی کار از 16 تا 20 کیلوگرم در واحد سطح متغییر است. میانگین قیمت تمام شده هر کیلو گرم قارچ برای تولید کنندگان حدود 7/20640 ریال است. قیمت تمام شده قارچ در ایران نسبتا بالا است که این امر یکی از مشکلات بزرگ صادرات قارچ می باشددر ایران برنامه مشخصی برای صادرات نیست. آمار رسمی در مورد صادرات قارچ وجود ندارد. مقداری صادرات از مهر تا فروردین به کشورهای عراق، آذربایجان و گرجستان صورت می گیرد که قیمت های صادراتی مانند قیمت های داخلی است. به طور کلی به دلیل مشکلات نرخ ارز و واقعی نبودن آن و قیمت تمام شده بالای تولید، صادرات در ایران موفق نبوده است. قارچ کاران عمدتا تمامی قارچ های تولیدی خود را در داخل کشور به فروش می رسانند و درصد کمی از محصول صادر می شود. هیچ گونه واردات نیز در زمینه قارچ خوراکی به کشور نداریم. در زمینه ایجاد صنایع تبدیلی باید گفت که سود کمی در این صنعت است. هر یک کیلوگرم قارچ به نیم کیلوگرم قارچ بلنچ تبدیل می شود. بنابراین افت بار زیاد است و قیمت تبدیل، گران می شود زیرا سیستم تبدیل مدرن با افت کم برای تولید کننده وجود ندارد. بنابراین به نفع تولید کننده است که از روش تازه فروشی استفاده نماید. در فرآیند تبدیل قارچ به کنسرو هم، مقدار ناچیزی از قارچ که کمتر از یک درصد محصول قارچ را شامل می شود به واحد کنسرو منتقل می شود. وضعیت بسته بندی در واحد تولیدی نشان می دهد که بیشتر تولید کنندگان محصول خود را به صورت انواع فله به بازار عرضه می کنند که این مقدار از کل تولید روزانه برابر 1/66 درصد می باشد. 9/33 درصد به صورت قارچ کامل بسته بندی و قارچ اسلایس بسته بندی شده به بازار عرضه می شود. مشکلات عمده تولید کننده برای بسته بندی محصول عبارتند از : فروش کم بسته نسبت به فله در بازار مصرف، رقابت شدید عوامل و برابری قیمت برای کیفیت خوب و بد محصول، نامناسب بودن وضعیت سردخانه، کاهش کیفیت به دلیل نبود وسیله حمل مناسب، هزینه کارگری و دستمزد بالا، سود آور نبودن بسته به دلیل درخواست زیاد برای قارچ فله. در زمینه حل مشکلات توزیع و بازاررسانی اکثر تولید کنندگان مخالف دخالت دولت در این زمینه هستند و خواستار ایجاد یک شبکه توزیع و بازاریابی توسط تولید کنندگان و اعضای انجمن صنفی هستند. گروهی از تولید کنندگان خواستار ایجاد مراکز توزیع مناسب و کارآمد به صورت عرضه مستقیم به شکل دو یا سه مرکز توزیع در هر استان هستند. سایر تولید کنندگان نیز موافق ایجاد یک واحد کنترل و نظارت بر شبکه توزیع و بازاریابی می باشند. در بررسی ویژگی های عوامل بازاریابی بر اساس نتایج به دست آمده می توان گفت : عمده فروشان محصول قارچ را مستقیما از تولید کنندگان خریداری می نمایند. ویزیتورها نیز بیشتر محصول قارچ را از عمده فروشان خریداری می کنند. وضعیت خرید خرده فروشان نشان می دهد که اغلب آنها محصول قارچ را از ویزیتورهای سنتی خریداری می نمایند. اغلب عمده فروشان محصول قارچ را به ویزیتورهای سنتی می فروشند. اغلب ویزیتورها نیز محصول قارچ را در میان خرده فروشان، به سوپر مارکت ها و مغازه های پروتئینی می فروشند. پس از آن بیشترین محصول به میادین تره بار و بازار روز فروخته می شود. روند مصرف و تقاضای قارچ از دیدگاه عوامل بازاریابی نشان می دهد که بیشتر عوامل بازاریابی نمونه بر این عقیده اند که مصرف قارچ در کشور رو به افزایش می باشد. همه تولید کنندگان نمونه نیز بر این عقیده اند که روند مصرف و تقاضای قارچ در ایران فزاینده است به دلایلی چون : افزایش رشد جمعیت، تنوع پذیری ذائقه شهروندان، آشنایی با خواص بالای قارچ، ارزش غذایی و دارویی قارچ ها نداشتن زیان های ناشی از پروتئین حیوانی در پروتئین قارچ خوراکی و علاقه قشر جوان و آشنایی تازه آنها با قارچ که این موضوع به نسل جدید کودکان در قالب غذاهای فست فود منتقل می شود. مهمترین مشکلات فروش و توزیع برای عوامل بازاریابی کوتاهی و ماندگاری کم محصول قارچ است. و پس از آن مشکل نوسانات قیمت و چند نرخی بودن قیمت ها است به خصوص در فصول و ایام خاص که مصرف به شدت کاهش می یابد در نتیجه قیمت ها نیز کاهش شدیدی دارند که این مشکل به زیان تولید کننده نیز می باشد. در بررسی ویژگی های مصرف کنندگان قارچ بر اساس نتایج به دست آمده می توان گفت : میزان رضایت مندی مصرف کنندگان از نوع محصول مصرفی نشان می دهد که بیشترین نوع مصرف به صورت قارچ فله درجه یک می باشد. بیشترین نوع مصرف پس از فله در قارچ های بسته بندی شده قارچ بسته 200 گرمی است. نوع مصرف به منطقه و موقعیت مکانی شهروندان بستگی دارد. در شهرستان های استان تهران بیشتر مصرف به صورت فله است، در مناطق جنوب تهران نیز مصرف بیشتر به صورت فله می باشد ولی در نقاط مرکزی و شمال تهران مصرف بیشتر به صورت بسته بندی و اسلایس می باشد. امکان دسترسی اکثر مصرف کنندگان به محصول قارچ در استان تهران زیاد و فاصله آنها تا محل خرید کم است و برای اکثر شهروندان دسترسی به قارچ آسان است. میزان آگاهی تولید کنندگان از سلیقه و خواسته مصرف کنندگان نشان می دهد که اکثر تولید کنندگان آگاهی کمی از خواسته های مصرف کننده دارند و نیز اغلب مصرف کنندگان آگاهی کمی از وضع بازار و قیمت های قارچ و حتی نحوه تولید و توزیع آن دارند به خصوص که نوسانات قیمتی زیادی وجود دارد و این امر از نظر مصرف کنندگان به این دلیل است که در بازار قارچ قیمت ها روشن و شفاف نیست. مصرف سرانه قارچ در ایران نسبت به کشورهای اروپایی و جهان بسیار پایین است. این میزان باید حداقل به بیش از یک کیلوگرم در سبد غذایی خانوار برسد. افزایش تبلیغات و فرهنگ سازی می تواند مصرف سرانه را افزایش دهد. از دید تولید کنندگان هرچه تبلیغات و فرهنگ سازی برای بالا بردن مصرف و افزایش سرانه مصرف انجام گیرد در افزایش تولید موثر می باشد. اکثر تولید کنندگان نقش تبلیغات و الگو سازی را در افزایش مصرف خیلی زیاد می دانند. مصرف کنندگان در مصرف قارچ به میزان کمی تحت تاثیر تبلیغات قرار گرفته اند و بیانگر این است که تبلیغات کمی برای تشویق و الگو سازی در مصرف قارچ خوراکی صورت گرفته است. فرهنگ مصرف قارچ در کشور پایین است. مردم هنوز قارچ را به جهت تفنن و طعم و مزه آن می خورند نه به خاطر خواص مفید و پروتئین قابل جذب و ویتامین های سرشاری که دارد. از نظر مصرف کننده، توجه به عامل کیفیت و رنگ در مورد قارچ اهمیت زیادی داشته، تازگی تمیزی سفیدی و بدون لک بودن قارچ مخصوصا در قارچ های بسته بندی شده بسیار مورد توجه است. انتقال و توزیع محصول قارچ خوراکی نیازمند خدمات گوناگونی است که مهم ترین آنها عبارتند از: جمع آوری یا برداشت، درجه بندی، بسته بندی و حمل و نقل. برداشت محصول قارچ در استان تهران به شیوه سنتی و با دست انجام می شود. درجه بندی قارچ ها با توجه به اندازه، رنگ، کیفیت و شکل ظاهری انجام می گیرد. محل بسته بندی قارچ خوراکی در مزرعه تولید قارچ می باشد. در واحد بسته بندی عملیات اندازه گیری وزن، لیبل گذاری، بسته بندی و سردخانه گذاری محصولات متفاوت قارچ جهت آماده سازی برای ارسال به بازار فروش انجام می شود. قارچ عمر انباری پا یینی دارد، معمولا هیچ انباری برای نگهداری آن وجود ندارد. حمل و نقل یکی از مهم ترین فعالیت های بازاررسانی قارچ خوراکی است محصول قارچ روزانه و در همه فصول سال تولید می شود در نتیجه در تمامی ایام سال، باید حمل و نقل این محصول انجام گیرد. براساس بررسی های صورت گرفته در این تحقیق، هفت کانال توزیع برای محصول قارچ خوراکی در استان تهران با توجه به روشهای مختلف فروش تولید کنندگان و عوامل بازاریابی شناسایی شد. بالاترین حاشیه بازاریابی ایجاد شده برای قارچ فله و بسته در مسیر ششم است که این حاشیه قیمتی برای قارچ فله برابر 9950 ریال و برای قارچ بسته برابر 10650 ریال است. در این مسیر تولید کننده کمترین سهم را نسبت به سایر مسیرها دارد. مسیر ششم بالاترین ضریب هزینه بازاریابی را دارد این ضریب برای قارچ فله 4/29 % و برای قارچ بسته 6/27 % است. مسیر 6: تولید کننده عمده فروش ویزیتور سنتی خرده فروش مصرف کننده 5/37% کمترین حاشیه بازاریابی قارچ فله و بسته هم مربوط به مسیر دوم است که برای قارچ فله معادل 6900 ریال و برای قارچ بسته معادل 9000 ریال است. در این مسیر تولید کننده بالاترین سهم را دارد. کمترین هزینه خدمات بازاریابی قارچ فله و بسته مربوط به این مسیر است که برابر 3641 ریال است. این مسیر کمترین ضریب هزینه بازاریابی را نسبت به سایر مسیرها داشته است که برای قارچ فله این ضریب برابر 6/21 % و برای قارچ بسته برابر 7/23 % است. بیشترین سهم عوامل از قیمت های نهایی قارچ خوراکی به تولید کننده تعلق دارد که به طور میانگین این سهم برای قارچ فله و بسته به ترتیب برابر 2/73 % و 3/74 % است و پس از تولید کننده در بین عوامل بازاریابی، خرده فروش بیشترین سهم را دارد که به صورت میانگین برابر 15 % و 5/14 % برای قارچ فله و بسته است. کمترین سهم عوامل بازاریابی هم مربوط به ویزیتورها می باشد که به طور میانگین حدود 8 % برای هر نوع قارچ است. بیشترین هزینه خدمات بازاریابی قارچ فله و بسته مربوط به مسیر اول است که برابر 5454 ریال و این مسیر کمترین ارزش افزوده را دارا است یعنی معادل 3197 ریال برای قارچ فله و 3847 ریال برای قارچ بسته است. این مسیر کمترین کارایی را در مسیرهای هفتگانه داشته است که برای قارچ فله 60 % و برای قارچ بسته 71 % کارایی ایجاد شده که بیانگر پایین بوده ارزش افزوده نسبت به هزینه خدمات است. مسیر 1: تولید کننده بورس ویزیتور بورس خرده فروش مصرف کننده 1/20% پس از مسیر دوم، مسیر چهارم کمترین هزینه خدمات بازاریابی قارچ فله و بسته را دارد که برابر 4201 ریال است. بیشترین ارزش افزوده ایجاد شده نسبت به سایر مسیرها مربوط به این مسیر است که برای قارچ فله معادل 5589 ریال و برای قارچ بسته 6249 ریال است. این مسیر بالاترین کارایی را دارا است. برای قارچ فله کارایی برابر 133 % و برای قارچ بسته برابر 149 % است. بنابراین مسیر چهارم کاراترین مسیر در بین مسیرهای هفتگانه می باشد. مسیر 4: تولید کننده ویزیتور سنتی خرده فروش مصرف کننده 5/12% دو مسیر عمده بازاررسانی قارچ در استان تهران مسیرهای اول و ششم هستند. در مسیر اول که پخش به صورت مویرگی انجام می شود حدود 1/20 درصد محصول قارچ به طور روزانه در بازار مصرف توزیع می شود. در مسیر ششم نیز حدود 5/37 درصد محصول قارچ روزانه توسط شبکه پخش به بازار مصرف توزیع می شود. بنابراین حدود 6/57 درصد محصول قارچ از این دو مسیر توزیع می گردد. 4/42 درصد محصول نیز از سایر مسیرهای هفتگانه توزیع می شود. در مسیرهای 2 و 7 که عرضه محصول قارچ به مصرف کننده به صورت مستقیم انجام می شود در سایر مسیرها با چند عامل بازاریابی عرضه محصول قارچ تا رسیدن به دست مصرف کننده صورت می گیرد که به صورت سیستم توزیع چند کاناله بازاررسانی انجام می شود. در مسیرهای 3، 4، 5 و 6 بازاررسانی به صورت سنتی انجام می گیرد و در مسیر 1 به صورت توزیع مویرگی توسط بورس انجام می گیرد. در مسیرهایی که پخش به صورت سنتی انجام می گیرد، حاشیه بازاریابی بالاتر از مسیرهایی است که توزیع از طریق پخش مویرگی و یا به صورت عرضه مستقیم انجام می شود. با توجه به بررسی انجام شده در خصوص صنعت قارچ مشخص گردید که استان تهران و کلا ایران به دلیل برخورداری از نیروی کار، مواد اولیه فراوان برای تولید قارچ به ویژه کود مرغی و کلش گندم (ضایعات کشاورزی) و داشتن شرایط آب و هوایی مناسب در تولید قارچ دارای مزیت می باشد. بالا بودن راندمان از نظر کیفیت محصولات تولیدی واحد های فعلی و ایجاد زمینه هایی جهت صادرات قارچ در بازارهای جهانی و با توجه به شرایط مساعد تولید قارچ در ایران، تولید مقرون به صرفه خواهد بود و به خاطر بالا بودن قیمت که سود بالایی نسیب تولید کننده می کند دارای توجیه اقتصادی می باشد. تولید قارچ در مقایسه با سایر رشته های کشاورزی و با توجه به حجم سرمایه گذاری نسبت به سایر صنایع دارای اشتغالزایی بالایی می باشد.